Niebezpieczne, niewygodne, nieprawomyślne

Od zarania dziejów aż do czasów współczesnych tysiące książek było zakazywanych bądź cenzurowanych przez rozmaite władze świeckie lub religijne. Odkąd tylko ludzie zaczęli komunikować to, co czują i myślą, inni zajęli się pilnowaniem, aby nie przekazywano niczego, co cenzorzy uznawali za niestosowne ze względów religijnych, politycznych, obyczajowych czy społecznych.
 
Księgi zakazane i skrupulatna cenzura publikacji to zjawisko, które powszechnie kojarzone jest z Indeksem ksiąg zakazanych, jednakże sama idea zakazu publikacji książek pojawiła się w czasach starożytnych: już w V wieku p.n.e. w Atenach spalono dzieła Protagorasa kwestionujące istnienie bogów, zaś pierwsze wzmianki o książkach zakazanych pojawiły się w Państwie¬ – najważniejszym spośród dialogów napisanych przez Platona. W dziele tym Platon kreśli utopijną wizję państwa, w którym jedynie rządzący dysponują pełnym dostępem do treści wszelakich ksiąg i wyłącznie oni, mając na uwadze dobro obywateli oraz harmonię społeczną, decydują, które spośród greckich mitów i utworów literackich mogą być czytane przez obywateli polis bez poniesienia szkody na duszy.
 
Na ekspozycji, złożonej w całości z eksponatów ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej, będzie można ujrzeć kilkadziesiąt dzieł zakazanych – tzw. „prohibitów” (z łac. prohibitus – zakazany). W pierwszej kolejności zaprezentowane zostaną słynne książki, które znalazły się na indeksach ksiąg zakazanych. Kościół katolicki, opierając się na systemie dogmatów rozwijanym w ciągu wieków, stał na stanowisku, że otrzymał od Boga prawo nie tylko do wzbraniania wiernym posiadania książek niebezpiecznych dla wiary lub gorszących, lecz również do całkowitego zakazu ich lektury, a nawet kanonicznego potępienia. Jednakże pierwszy katalog dzieł zakazanych pt. „Index librorum prohibitorum” został opracowany dopiero u progu czasów nowożytnych (1559), kiedy Kościół dążył do przeciwdziałania rozłamowi świata chrześcijańskiego spowodowanego wystąpieniem Lutra oraz innych reformatorów, co zaowocowało wzmożoną refutacją licznych druków heretyckich oraz wolnomyślicielskich. Indeks ksiąg zakazanych stanowił więc w pierwszym rzędzie informację dla wierzących katolików odnośnie do tego, jakich książek mają unikać, by – pod groźbą ekskomuniki – nie ryzykować zbawienia duszy, wystawiając na próbę własną wiarę. Zgodnie z założeniami Indeksu zabraniano katolikom czytania oraz przechowywania trzech rodzajów książek: heretyckich – podważających prawdy wiary katolickiej, dzieł o tematyce erotycznej wraz z wszelkiego rodzaju książkami wróżbiarskimi i magicznymi, a także, często nieroztropnie umieszczanych na nim, wielkich dzieł literackich i naukowych. Pamiętać jednak należy, że podobnie postępowały w owym czasie kościoły protestanckie, zakazując wiernym czytania i posiadania książek zarówno katolickich, jak i naukowych, w których podważano prawdy zawarte w Biblii (np. dzieł Kopernika i Galileusza).
 
Intencją przyświecającą Indeksowi ksiąg zakazanych była całkowita prohibicja niebezpiecznych idei, jednak w praktyce, zwłaszcza w późniejszych wiekach, niejednokrotnie pełnił on rolę odwrotną do zamierzonej, ponieważ dzieła potępione, budząc ciekawość, stawały się dzięki temu jeszcze popularniejsze; z tego względu można dopatrywać się w nim listy autorów i tytułów wartych polecenia. Oprócz Lutra i Kalwina trafili na nią m.in. Boccaccio, Kartezjusz, Denis Diderot, Victor Hugo, Gustave Flaubert, Emil Zola oraz wielu innych wybitnych autorów, których twórczość weszła do kanonu dzieł europejskiej kultury. Na indeksach ksiąg zakazanych znaleźli się także znani polscy pisarze i naukowcy, m.in. Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Kopernik czy choćby Adam Mickiewicz. Ostatnie wydanie indeksu, zawierające ponad cztery tysiące tytułów, ukazało się w 1948 roku, zaś w 1966 roku Kongregacja Nauki Wiary zawyrokowała, że indeks utracił już sens dyscyplinarno-karny, zachowując wyłącznie swe znaczenie moralne.
 
Nie tylko Kościół, lecz także różnorodne władze świeckie tworzyły własne spisy ksiąg zakazanych, czego dobry przykład stanowią monarchie absolutystyczne doby Oświecenia, w których obowiązywała świecka cenzura prewencyjna, polegająca na kontroli i cenzurze publikacji jeszcze przed ich ukazaniem się w druku. Egzemplifikację tego rodzaju spisu może stanowić „Catalogus librorum a Commissione Caes. Reg. Aulica prohibitorum” z 1776 roku, wydany w Austrii za panowania cesarza Józefa II. Katalog był efektem pracy licznych cenzorów, zaś każde z dzieł znajdujących się na liście zostało opatrzone notką o treści „Damnatur”, co oznaczało, że dana książka postrzegana była nie tylko jako szkodliwa i niebezpieczna, lecz równocześnie objęta zostawała zakazem rozpowszechniania i podlegała konfiskacie. Na katalogowej liście można znaleźć wiele dzieł humanistycznych, w tym filozoficznych (autorów takich jak Wolter, Rousseau, Locke czy Hume), które, zdaniem cenzury austriackiej, godziły w moralność i etykę, krytykowały władzę państwową oraz podważały podstawy porządku społecznego.
 
Najostrzejszą walkę z literaturą nieprawomyślną prowadzono w państwach totalitarnych, takich jak ZSRR czy hitlerowskie Niemcy, gdzie 10 maja 1933 r. zorganizowano jedną z najbardziej spektakularnych akcji skierowanych przeciw wolności słowa, paląc w wielu niemieckich miastach wszelkie książki uznane za „szkodliwe dla ducha niemieckiego” (m.in. arcydzieła H. Heinego, T. Manna oraz E. Remarque'a).
 
Ograniczenia w obiegu książki obowiązywały na ziemiach polskich od czasów utraty niepodległości, aż do 1989 roku (wyjąwszy okres względnej swobody w czasach II RP). W okresie zaborów (zwłaszcza zaboru rosyjskiego, gdzie cenzura była najostrzejsza), okupacji niemieckiej i w czasach PRL, tzw. „drugi obieg” książki zakazanej miał istotne znaczenie dla podtrzymania tożsamości narodowej Polaków i inspirował do podejmowania działań niepodległościowych. Książki zakazywane były na różne sposoby: poprzez cenzurę, spisy książek niepolecanych czy wycofywanie książek z obiegu. Reakcję na działania tego rodzaju stanowił przemyt książek zakazanych oraz kolportaż poza oficjalnym obiegiem, zaś popyt na lekturę książek aż do czasów upadku PRL dowodził tego, jak istotna była dla Polaków kwestia wolności światopoglądowej. Na wystawie będzie można zobaczyć wiele publikacji zakazanych na przestrzeni wieków przez różnego rodzaju władze. Znajdą się na niej na przykład emigracyjne wydania dzieł Adama Mickiewicza, jak również wydawnictwa podziemne i emigracyjne, pochodzące z Cieszyńskiego Archiwum Solidarności. Ciekawostką jest fakt, że niektóre książki zakazane w czasach PRL, m.in. antytotalitarny „Folwark zwierzęcy” George'a Orwella, zabronione były również w USA w stanie Floryda, gdzie wyrokiem sądu zostało uznane za dzieło promujące ideologię komunistyczną.
 
Dziś, w dobie internetu i bibliotek cyfrowych, możemy zdobyć niemal każdą książkę, a na listach lektur szkolnych często znajdują się dzieła autorów, o których nigdy wcześniej nie pomyślelibyśmy, że niegdyś były zakazane. Zwiedzenie wystawy umożliwi zarówno zapoznanie się z dziełami, które były w dziejach najczęściej zakazywane, jak też udzieli odpowiedzi na pytania o podstawy ich zakazu.
 

Rafał Cholewa